Prof. Stępień: „z powrotem mamy rady narodowe, które nic nie mogą”

prof. Jerzy Stępień
autor fot.: Jarosław Roland Kruk / Wikipedia

„Portal wnp.pl przeprowadził wywiad z prof. Stępniem, współtwórcą reformy samorządowej z 1990 roku, z okazji jubileuszu 25-lecia pierwszych wyborów samorządowych w III RP. Bilans w jego ocenie jest niekorzystny. Władza została odebrana mieszkańcom i przekazana w ręce tzw. „gospodarzy gmin”, czyli prezydentów, burmistrzów i wójtów. Poniżej obszerne fragmenty wywiadu.

Rady samorządowe na powrót stały się tym, czy były w PRL, fasadowymi radami narodowymi z bezradnymi-radnymi. „Mamy samodzierżawie. Czas na zmiany” – uważa prof. Jerzy Stępień. Ponadto prof. Stępień krytykuje tzw. „budżety obywatelskie” i łatwy pieniądz z UE.
– W 2002 roku niepotrzebnie odeszliśmy od klasycznego zachodniego modelu sprawowania władzy w gminie, który samorząd wiąże z radą – mówi prof. Stępień. – Mówiło się „ojcowie miasta”, a dzisiaj mówimy „gospodarz miasta”. Chcę złośliwie przypomnieć, że tak towarzysze mówili na I sekretarza partii. Jest to wypieranie przez silną jednostkę władzy rady, tej rady, w której docierały się różne poglądy i tworzyła wspólna wizja.
Tak się przecież kształtowały miasta w Europie Zachodniej, a my ciągle mamy wschodnią tęsknotę za władzą silnej jednostki.
– Kiedy tworzyliśmy zręby samorządu w Polsce, mieliśmy przed oczami Europejską Kartę Samorządu i tam było wyraźnie napisane, że społeczności lokalne rządzą się za pośrednictwem rad lub organu wykonawczego odpowiedzialnego przed radą – mówi prof. Stępień.
Dzisiaj stworzyliśmy taki model, że ci „gospodarze miast” nie odpowiadają przed radą. Co więcej, często potrafią sobie tę radę znakomicie podporządkować, będąc poza nią.
Jest dokładnie jak w PRL-u: sekretarz partii był na zewnątrz rady narodowej, ale nią kierował, a rada była czymś, co miało przypominać reprezentację lokalnej społeczności, ale nią nie była. Prof. Kulesza przed śmiercią mówił, że już nie mamy rad samorządowych, ale z powrotem rady narodowe, które nic nie mogą.
Dopowiadam, że mamy samodzierżawie. Dokonaliśmy przeorientowania filozofii samorządu. Mam przykre przeświadczenie, że idziemy w złym kierunku, przy akceptacji wielu polityków, którzy chcieliby jeszcze bezpośrednich wyborów starosty czy marszałka województwa.
Odbywa się to, niestety, ze wsparciem samorządowców, szczególnie tych ze szczytów, u których górę bierze chęć posiadania władzy. A w dużych miastach jest to realna władza, często większa niż ministra.
Samodzierżawcy praktycznie mają władzę absolutną. By skorumpowanych i nieudolnych odwołać trzeba aż instytucji referendum. Jednak wymóg uzyskania wysokiej frekwencji sprawia, że ten mechanizm jest praktycznie bezużyteczny. Samodzierżawcy są ponadto poza wszelką kontrolą. Regionalne Izby Obrachunkowe jedynie badają, raz na 4 lata, czy wszystkie słupki w budżecie się zgadzają, a nie, czy pieniądze podatników są wydawane zgodnie z ich wolą i z korzyścią dla wspólnoty lokalnej.
– Moim zdaniem gminy są przede wszystkim źle kontrolowane – mówi prof. Stepień. – Rzeczywiście jest bardzo dużo kontroli szczegółowych, prowadzonych przez poszczególne służby, ale nie ma kontroli holistycznej. Bo ta sprawowana przez RIO odbywa się co cztery lata i tylko pod pewnym kątem. Brakuje przyzwoitego samorządowego audytu.
[…]
Prof. Stępień odniósł się też do ostatnich wyborów samorządowych. Jego zdaniem, to że gdzieś wybrano na burmistrza czy wójta człowieka spoza układu niewiele zmienia, bez przywrócenia władzy radom samorządowym. „To jest lanie świeżego wina do starego bukłaka”. Doświadczyło tego wiele miast i gmin, w których udało się odwołać sitwę. Często nowy burmistrz czy wójt, w którym pokładano wielkie nadzieje, dostając do ręki władzę absolutną, poza kontrolą często nie był w stanie oprzeć się jej pokusom i stawał się skorumpowaną świnią, porzucając żonę i dzieci dla młodej, atrakcyjnej dziwki albo przekształcając urząd w harem.
Członkowie samorządu, czyli mieszkańcy trafnie odczytali, że ich głos w wyborach niewiele znaczy, bo o tym, kto wejdzie do rady decydują partie polityczne, które przydzielają miejsca na listach. Stąd niska frekwencja i duża liczba głosów nieważnych. Prof. Stępień opowiada się za ordynacją z okręgami jednomandatowymi na wszystkich szczeblach.
– Mechanizmów ordynacji proporcjonalnej, poza grupką specjalistów, publicystów i polityków, nikt właściwie nie rozumie. A jeśli społeczeństwo nie rozumie podstawowego mechanizmu legitymizowania władzy, to trudno mieć pretensje, że ono powstrzymuje się od pełnego zaangażowania w ten proces – ocenia prof. Stępień. […]
Prof. Stępień zadeklarował się, jako przeciwnik tzw. „budżetów obywatelskich”. Moda na te „budżety” to jeszcze jeden objaw uwiądu władzy rad samorządowych. Po co więc wybieramy radnych? Samodzierżawcy poprzez „budżety obywatelskie” dają złudzenie mieszkańcom, że mają wpływ na wydatki. Tymczasem o inwestycji rzędu 500 milionów złotych, jak w Olsztynie budowa linii tramwajowej, praktycznie jednoosobowe zadecydował prezydent, a mieszkańcy co najwyżej mogą zdecydować o budowie chodnika na swoim osiedlu za 100 tysięcy złotych.
– Jestem przeciwnikiem budżetu obywatelskiego, bo jeśli nazywamy tak procent budżetu, to co? 99 proc. to jest budżet nieobywatelski? – mówi prof. Stępień. – Niepokojące, że po 25 latach tworzenia samorządności próbujemy przystosować do naszych warunków rozwiązanie, które powstało w Brazylii. Na miłość boską! Tam są nasze wzorce? Tam mamy szukać inspiracji? […]
Samorząd psuje też łatwy pieniądz z UE – zauważa prof. Stępień. Doświadczyliśmy tego na Warmii i Mazurach (Zimne Termy, Międzynarodowe Lotnisko w Szymanach, tramwaje w Olsztynie). Tymczasem nasze drogi, szczególnie na poziomie powiatowym, ciągle są złe.
– To jest moje rozczarowanie, bo tworząc powiaty, myśleliśmy w dużej mierze także o drogach i na początku wydawało się, że większość powiatów to rozumie, ale życie potoczyło się inaczej. Powiaty za dużo wydają na własną administrację, a za mało myślą o inwestycjach. […]

To co się sprawdziło w instytucji samorządu, to zdaniem prof. Stępnia – osobowość prawna gminy, która pozwala jej być właścicielem mienia komunalnego, na pewno odrębny od centralnego budżet też się sprawdził.
– Oczywiście zdarzają się przeskalowane inwestycje w rodzaju stadionu, basenu czy lotniska, ale to są wyjątki, generalnie polityka inwestycyjna samorządów jest właściwa – ocenia prof. Stępień.

Jak na bilans 25-lecia samorządu, to jego współtwórca znalazł niewiele pozytywów. Ocena całości jest zdecydowanie negatywna, mieszkańcy, członkowie samorządu zostali ubezwłasnowolnieni. Rządzi samodzierżawca i skupiona wokół niego koteria. Nie widać na razie szans na odzyskanie samorządu przez mieszkańców. To, co proponują partie polityczne, to jedynie walka ze skutkami, a nie przyczyną tego stanu rzeczy. Proponuje się np. ograniczenie czasu piastowania funkcji prezydenta, burmistrza i wójta do 2 kadencji. A należałoby zacząć od przywrócenia władzy radom i ich odpartyjnienie poprzez wprowadzenie jednomandatowych wyborów większościowych. Prezydent, burmistrz i wójt, powinien być menadżerem wynajętymi przez radę, z którymi rada podpisze kontrakt i będzie go egzekwować.”

Pamiętacie państwo obchody 15 lat Powiatu Lidzbarskiego, gdzie m.in. gościem specjalnym był właśnie prof. Stępień? Wówczas nikt nie kwestionował wyników reformy samorządowej. Wszyscy wszystkich klepali po ramieniu i mówili jacy jesteśmy świetni i niezbędni. Struktury utworzone na poziomie powiatu i województwa są tworami sztucznymi, komplikują życie gminom i generują potężne koszty ich administracji.